Antes de mudar os tempos (e as vontades)

(Escrito para a homenaxe a José Afonso en Redondela, 26-Feb-2022)

Situémonos. No tempo e no espazo. O tempo: antes daquel 25 de abril de 1974. O espazo: por aquí adiante. Daquela, Portugal era un país alleo, de onde viñan pequenos estraperlos de café e cobre; había unha fronteira fluvial e unha ponte de ferro en Tui, que se podía cruzar se se tiña un “pase-de-frontera” expedido polo Goberno Civil.  Un día, mellor dito, unha noite a Rádio Renascença, unha emisora que eu escoitaba porque tiña as novidades musicais de Inglaterra, tocou a iso da media noite unha canción que xa puxeran outras veces e que chamaba a atención polo insólita: “Grandola, vila morena” E aí empezou outra Historia de Portugal e, como unha pandemia, tamén en Galicia e tamén en España.

Pero as fronteiras seguían no seu sitio, na ponte de ferro, cunha Aduana pola beira de acá e unha Alfándega pola de alá. Pero o asunto xa era distinto, sacamos todos uns pasaportes verdes cunha aguia imperial que nos permitía cruzar a ver que pasaba no outro lado. E comezamos a descubrir a vida de alén e a xente do alén comezou a descubrirnos. Os que vivíramos tempos de estudantes na Compostela do 68 (si, eu estiven tamén no paraninfo de Medicina na presentación das Voces Ceibes, e si, tamén estiven no campo de fútbol do campus para ver o concerto, interrompido pola chuvia, de Raimon)  eses dos que falo descubrimos outras musicas, e fomos a Portugal, cos nosos coches pequenos por aquelas estradas de paralelepípedos e, de volta, traíamos manteiga salgada, Mateus Rosé, un Ferreira do Porto e as Cantigas de Maio de José Afonso. O material comestible viña ven á vista, o disco, agachado debaixo dos asentos. E cando nos preguntaban se tiñamos algo que declarar, sempre me viña á memoria aquela canción de Georges Moustaki: “je declare l'état de bonheur permanent”

Aquel disco prohibido, cun deseño simple, unhas mans de cores sobre un fondo branco, foi un fito importante en todos os que fedellabamos nos eidos das músicas. Non só pola importancia do autor e o seu papel entre fronteiras, senón porque alí había outra dimensión, outro xeito de facer cancións, unha inxente mistura de estilos, folclores, utilización das palabras como nunca se vira antes. Son músicas que resistiron ó paso dos anos e aínda hoxe teñen o valor que tiveron no seu tempo e momento. 

José Afonso era, dentro do contexto portugués, e mesmo mundial, un cantante e compositor distinto, único. Os seus discos conseguían interesarnos ata o punto de facer de cada canción un estudo en profundidade; aparentemente eran músicas e letras sinxelas, pero en canto se rascaba un pouco na codia da canción, a cousa era diferente; as producións dos discos eran o aproveitamento minimalista dos recursos instrumentais. As líricas eran outra historia; acostumados a versos directos nas cancións que escoitabamos, dixerir cousas como “Nefertite nao tiña papeiras” ou “Era un redondo vocábulo”; unha especie de hermetismo musical que nos apaixonaba.

E un día, xa na nosa transición democrática (en verdade transitamos de cara a unha democracia?) anunciaron: José Afonso, en Redondela. E foi. No pavillón deportivo, unha tarde sen moita cerimonia. O cantante viña en tren (no comboio ascendente) con dous músicos de acompañamento e os instrumentos. En Tui, pasada a Aduana sen nada que declarar, os agardaban amigos de Vigo para trasladalos e aloxalos nos seus domicilios. Alí, no pavillón, estabamos un público fiel e devoto. Debeu ser a primeiros dos anos 80, porque meus fillos eran pequenos e pedían unha e outra vez que cantara “Milho Verde”, que era a canción que escoitaban na casa e que máis lles aquelaba. No entremedio, o cantante baixou do estrado e alguén mo presentou; penso que foi a xornalista e amiga Begoña Moa, que, seguramente estaba no grupo de persoas que os trouxeron. Alí estivemos falando, posiblemente de músicas ou de calquera cousa. Logo continuou o concerto, e cantou Milho Verde entre outras cousas. 

Ignoro a data e a ocasión daquel concerto. Non atopei dato en papeis oficiais sobre quen o contratou (o concerto era público e municipal) O único que queda era o recordo dunha conversa entre cancións. Asistín a outros concertos (lembro un no pavillón de Vigo no que actuaron tamén Carlos Puebla y sus Tradicionales) e co correr dos tempos convertinme nun de tantos coñecedores da obra de José Afonso, e gardo, xunto cos discos de vinilo (non podería ser de outro xeito) toda a literatura sobre a figura dun cantor auténtico, dunha persoa sen rimbombancia co que estiven conversando unha vez hai ben de anos para conservar a memoria e a nostalxia.

E non quixera acabar sen sumar unha referencia que me achega miña filla Ana, a que reclamaba aquel Milho Verde; son frases pronunciadas por outro cantante portugués, un salto no tempo no que Salvador Sobral dixo na gala dos premios da música e a poesia galego-portuguesa Auditorio de Galicia - Santiago de Compostela en 2018:

“Toda Espanha ten as costas voltadas para Portugal e a Galicia de repente está eternamente apaixonada por Portugal. Ás veces sinto que non é recíproco porque os portugueses non saben moito sobre Galicia e non se interesan moito, mais vamos mudar iso, eu vou chegar e dicer: “Ai, ó final eles son simpáticos, non é?”. 

Este tipo de iniciativas son para fomentar esa amizade, porque xa fomos un, e  por que non seguir sendo un doutra maneira, non?”

Estas palabras –engade Ana– só se poden entender coma consecuencia do salto de fronteiras que fixera José Afonso naquel tempo pasado. Un salto que foi máis que físico: foi musical e cultural; 

Grazas a aquelas decisións, hoxe en día, autores portugueses coma Salvador seguen bebendo da música do Zeca e nadan con el nas augas do Miño para seguir chegando a nós. 

Isto non sería posible se, hai 40 anos o Zeca non mirara cara ó mar portugués do norte e Galicia non se sorprendera descubrindo que tamén toca mar polo sur.